1η περίοδος: Αδριανούπολη
Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Αδριανουπόλεως ιδρύθηκε στις 14 Ιανουαρίου 1872 στην Αδριανούπολη από εξέχοντα μέλη της ελληνικής κοινότητας Αδριανούπολης, από ανθρώπους με οικονομική δύναμη αλλά και θέληση να βοηθήσουν στην διάδοση της ελληνικής παιδείας στον υπό Οθωμανική κυριαρχία ελληνικό πληθυσμό.
Ιδρύθηκε σε μια περίοδο έξαρσης του βουλγαρικού εθνικισμού. Η Βουλγαρία εκμεταλλευόμενη τη διάθεση της Ρωσίας για έξοδο στο Αιγαίο προσπαθούσε να πετύχει την υλοποίηση του εθνικού της οράματος, που ήταν η ίδρυση ενός ανεξάρτητου μεγάλου βουλγαρικού κράτους. Ήδη το 1870 η Ορθόδοξη Εκκλησία της Βουλγαρίας ίδρυσε Εξαρχία και δυο χρόνια μετά, το 1872, αποσχίστηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Τα χρόνια που ακολούθησαν η Βουλγαρία ενέτεινε τις προσπάθειές της για εξάπλωση του βουλγαρικού στοιχείου, ώστε να αποκτήσει δικαιώματα σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη γεωγραφικά έκταση. Η δράση της εντάθηκε ιδιαίτερα μετά την ήττα των Οθωμανών από τη Ρωσία στον μεταξύ τους πόλεμο που έληξε με την υπογραφή της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου το 1878 και τη διορθωτική του Βερολίνου το ίδιο έτος. Η τακτική που ακολούθησαν οι Βούλγαροι για την επέκτασή τους είχε αλλού χαρακτηριστικά βίαιου εκβουλγαρισμού ελληνικών πληθυσμών κι αλλού εξάπλωσης της βουλγαρικής γλώσσας, παιδείας και πολιτισμού με την ίδρυση σχολείων και εκκλησιών. Η τελευταία αυτή μέθοδος ακολουθήθηκε και στην Αδριανούπολη.
Η απάντηση των Ελλήνων ήταν η τόνωση της παιδείας με την ίδρυση φιλεκπαιδευτικών και άλλων Συλλόγων αρχικά στην Κωνσταντινούπολη και ακολούθως και σε άλλες πόλεις της Θράκης. Στο 1ο Άρθρο του Κανονισμού Λειτουργίας του ΦΣΑ, διαβάζουμε το σκοπό ίδρυσης: «Καθιδρύεται εν Αδριανουπόλει Σύλλογος Φιλεκπαιδευτικός κύριον σκοπόν έχων την υποστήριξιν της εκπαιδεύσεως και την δι’ αναγνώσεως, διδασκαλίας, συναναστροφής και αθώας διασκεδάσεως διανοητικήν και ηθικήν ανάπτυξιν και ψυχαγωγίαν των μελών αυτού και της περί αυτά κοινωνίας». Μετά την πυρκαγιά του 1905 και την έλευση του Γονατά το 1907 στην Αδριανούπολη για την οργάνωση του θρακικού αγώνα κατά της βουλγαρικής και νεοτουρκικής απειλής, ο Σύλλογος απέκτησε πιο εθνικά χαρακτηριστικά, το δε καινούργιο κτίριό του αποτέλεσε εθνικό κέντρο και ορμητήριο όλων των Αδριανουπολιτών.
Η συμβολή του Συλλόγου στα εκπαιδευτικά πράγματα της Αδριανούπολης και της ευρύτερης περιοχής υπήρξε σπουδαία. Από το 1877 προέβη στην ίδρυση των δύο πρώτων νηπιαγωγείων θηλέων, στην ανάληψη της συντήρησης και χρηματοδότησης δύο σχολείων αρρένων και δύο παρθεναγωγείων στο κέντρο και σε συνοικίες της Αδριανούπολης, στην εξασφάλιση υποτροφιών για άπορους μαθητές, στην οικονομική ενίσχυση σχολείων άλλων χωριών, όπως το Σουφλί, το Μουσταφά Πασά, το Καβακλί, τη Μακρά Γέφυρα, τις Σαράντα Εκκλησιές, το Μπαμπά Εσκί, το Σκούταρι του Βοσπόρου, το Αρναούτκιοϊ, το Ντεμερντέσι, τα Μαράσια, το Παζαρτζίκ (στη βόρεια Θράκη). Παράλληλα οργάνωσε τουλάχιστον 22 ανοιχτές διαλέξεις και άρχισε τη δημιουργία Βιβλιοθήκης και συλλογής νομισμάτων.
Το 1879 σε συνεργασία με τον Μασσαλιωτικό Σύλλογο προχώρησε στην ίδρυση εκπαιδευτικού ιδρύματος στο Γιλδιρίμ με την επωνυμία Μασσαλιωτική Σχολή που περιελάμβανε νηπιαγωγείο και προκαταρτικό σχολείο με την υιοθέτηση μάλιστα σύγχρονου εκπαιδευτικού συστήματος κατά το πρότυπο του Διδασκαλείου Θεσσαλονίκης. Τη διετία 1878-1880 δραστηριοποιήθηκε έντονα για την επίτευξη της ανέγερσης νέου κτιρίου για το Ελληνικό Γυμνάσιο Αδριανουπόλεως, το οποίο κάηκε ολοσχερώς το 1878. Μάλιστα μέχρι το χτίσιμο του νέου κτιρίου τα μαθήματα γίνονταν στο κτίριο του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου. Τον ίδιο ζήλο επέδειξε και για την εξασφάλιση το 1884 της χορηγίας του Κ. Ζάππα, προκειμένου να αναγερθεί και να λειτουργεί απρόσκοπτα το κεντρικό Παρθεναγωγείο της πόλης .
Μέχρι και το 1905, παρά τη γενικότερη οικονομική στενότητα και τη σταδιακή μείωση του ενδιαφέροντος από όλους τους ελληνικούς φορείς για την εκπαίδευση, ο ΦΣΑ συνέχισε το έργο του κατά το δυνατόν. Μάλιστα το 1887 συγκρότησε επιτροπή συλλογής αρχαιοτήτων, η οποία ίδρυσε το πρώτο αρχαιολογικό μουσείο της Αδριανούπολης. Δυστυχώς η πυρκαγιά του 1905 κατέκαψε μαζί με το κτίριο του ΦΣΑ βιβλία, φωτογραφίες, έγγραφα, μια ανθολογία με ανέκδοτα θεολογικά κείμενα του Κυρίλλου ΣΤ΄ και κατέστρεψε και τις συλλογές των αρχαιοτήτων.
Από την πυρκαγιά και μετά, παρά το γεγονός ότι επετεύχθη η ανέγερση νέου κτιρίου με εισφορές πολλών απανταχού Αδριανουπολιτών και Θρακών, ο Σύλλογος έχασε τη δυναμική του. Μέχρι το διωγμό των Ελλήνων της Αδριανούπολης, το 1922, διέθετε το κτίριό του σχεδόν αποκλειστικά για χορούς συλλόγων και φιλανθρωπικές εκδηλώσεις, αδυνατώντας να ανταποκριθεί στα εκπαιδευτικά του καθήκοντα. Βέβαια, η απελευθέρωση της Αδριανούπολης το 1920 έδωσε κάποια ώθηση στα μέλη του Συλλόγου, τα οποία προχώρησαν μάλιστα σε επανίδρυσή του με την κύρωση νέου καταστατικού. Η ταχύτατη ωστόσο αλλαγή των εθνικών δεδομένων οδήγησε και τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Αδριανουπόλεως μαζί με όλους τους Έλληνες της πόλης στην προσφυγιά. Πρόλαβε ευτυχώς κι άφησε ως προίκα την πρωτοφανή για την εποχή της εκλογή των μελών του Δ.Σ. σε αντικατάσταση της αριστίνδην και μάλιστα με μυστική ψηφοφορία.